Makríll og fangavandamálið: Þegar ekki er unnið saman og auðlindum eytt
Makrílstofninn í Norðaustur-Atlantshafi er að hrynja. Árið 2023 hafði stofninn minnkað um 42% frá árinu 2022. Nú, í október 2025, leggur Alþjóðahafrannsóknaráðið (ICES) til 70% lækkun á veiðum fyrir árið 2026 – niður í aðeins 174 þúsund tonn. Engu að síður er áætlað að raunverulegur afli árið 2025 verði 755 þúsund tonn, langt yfir vísindalegri ráðgjöf.
Þetta er klassískt dæmi um fangavandamálið – leikjafræðilega stöðu sem útskýrir hvers vegna skynsamir aðilar geta ekki unnið saman, jafnvel þegar samvinna væri þeim öllum fyrir bestu.
Hvað er fangavandamálið?
Ímyndaðu þér tvo glæpamenn sem eru handteknir og settir hvor í sitt herbergi til yfirheyrslu. Lögregluna vantar sönnunargögn, svo hún býður hvorum um sig samning:
- Ef þú segir til um félaga þinn og hann þegir, ferðu frjáls og hann fær 10 ár
- Ef þið þegið báðir, fáið þið 1 ár hvor fyrir minniháttar brot
- Ef þið segið báðir hvor til um annan, fáið þið 5 ár hvor
Vandamálið er að það er alltaf betra að svíkja, sama hvað hinn gerir. En þegar báðir fylgja þessari röksemd, fá þeir báðir 5 ár í stað 1 árs sem þeir hefðu fengið með samvinnu.
Makríldeilan
Ísland, Noregur, Færeyjar, Bretland, Evrópusambandið og Grænland standa frammi fyrir nákvæmlega þessu vandamáli:
Samvinnuniðurstaðan: Allir fylgja vísindaráðgjöf ICES og skipta afla sanngjarnt. Stofninn jafnar sig og allir njóta góðs af sjálfbærum veiðum til langs tíma.
Raunveruleikinn: Hvert land setur sér eigin kvóta á grundvelli þeirrar hlutdeildar sem það telur sig eiga rétt á. Þegar öll lönd fara þannig fram, fer heildarafli langt yfir sjálfbærar veiðar.
Frá 2010 hafa einhliða kvótar verið að meðaltali 40% yfir vísindaráðgjöf. Afleiðingin: stofninn er nú kominn undir varúðarmörk og stefnir í hrun.
Af hverju virkar samvinna ekki?
Skortur á trausti: Ef Ísland skerðir sínar veiðar til að hjálpa stofninum, veiða Noregur og Færeyjar þá sama magn? Eða taka þau bara hlutdeild Íslands?
Skammtímahvatar: Landið sem skerðir veiðar tapar tekjum NÚNA.
Langtímaávinningur: Endurheimt stofnsins tekur ár og kemur öllum til góða – þar á meðal þeim sem svíkja.
Samningsstaða: Ísland gefur út kvóta sem nemur 16,3% af ráðgjöf til að styrkja samningsstöðu sína, þótt erfitt geti verið að veiða hann. Noregur og Færeyjar hafa aukið sína kvóta.
Hvert stefnir þetta?
Án bindandi samkomulags milli allra strandríkja, stefnir þetta í fullkomna eyðileggingu sameiginlegrar auðlindar. Kolmunnastofninn er einnig í hættu en ráðlagðar eru 41% minni veiðar í honum.
Þetta er dæmi um eyðingu sameignar: skynsamir aðilar eyðileggja samnýtta auðlind vegna þess að samvinna krefst trausts sem enginn getur tryggt.
Eina lausnin er bindandi alþjóðlegur samningur sem unnt er að framfylgja. Án þess mun fangavandamálið halda áfram að knýja hverja þjóð til að taka meira – þar til ekkert verður eftir.